Atal afiechyd yn flaenoriaeth frys yn ôl prif feddyg Cymru

Mae'r adroddiad, "Myfyrio ar ein Hiechyd", yn nodi gostyngiad mewn disgwyliad oes, yn enwedig mewn ardaloedd difreintiedig, gyda phobl bellach yn byw mwy o flynyddoedd o’u bywyd gydag afiechyd. Mae'r adroddiad hefyd yn tynnu sylw at y ffaith bod modd atal tua 75% o farwolaethau mewn pobl o dan 75 oed yng Nghymru. Serch hynny, mae hefyd yn nodi bod mentrau atal llwyddiannus, fel rheoli tybaco, wedi dangos y potensial ar gyfer gwelliannau sylweddol yn iechyd y boblogaeth dros amser.

Pe na bai cyfraddau smygu wedi newid yn ystod y degawd diwethaf, byddai mwy na 170,000 o smygwyr ychwanegol 18 oed neu hŷn. Pe bai cyfraddau smygu yn parhau i ostwng o'r 10% presennol yng Nghymru i 8%, amcangyfrifir y byddai'r newid hwn ar ei ben ei hun yn atal bron i 600 o farwolaethau sy'n gysylltiedig â smygu a 2,700 o dderbyniadau i'r ysbyty sy'n gysylltiedig â smygu bob blwyddyn.

Mae'r adroddiad yn galw am weithredu ar draws pob lefel o lywodraeth a chymdeithas i fynd i'r afael â phenderfynyddion cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol iechyd; parhau i gefnogi rhieni a rhaglenni addysg blynyddoedd cynnar ar gyfer teuluoedd incwm isel; annog brechu a sgrinio a helpu oedolion i wneud dewisiadau iachach.

Ymysg y prif ganfyddiadau roedd y canlynol:

• Mae nifer cyfartalog y blynyddoedd y gall pobl yng Nghymru ddisgwyl bod mewn iechyd da yn gostwng, yn enwedig ymhlith menywod
• Mae tystiolaeth yn dangos bod rhaglenni iechyd cyhoeddus yn cynnig enillion ar fuddsoddiad –14 i 1 ar gyfartaledd
• Heb gyflymu gweithredu ar atal, gallai pobl sy'n byw gyda phedwar neu fwy o gyflyrau hirdymor bron ddyblu erbyn 2035
• Mae afiechyd corfforol a meddyliol y gellir ei atal yn cyfrannu at anweithgarwch economaidd cynyddol a chostau cynyddol

Chwe mis ar ôl dechrau yn ei swydd newydd, dywedodd yr Athro Isabel Oliver, Prif Swyddog Meddygol Cymru, ei bod wedi cael ei tharo gan faint yr her a dyfnder yr ymrwymiad ledled Cymru, gan ychwanegu:

"Fe wnes i benderfynu ymgymryd â rôl Prif Swyddog Meddygol Cymru oherwydd fy mod i am weithio gyda phobl Cymru i wireddu'r ffocws hwn ar atal. Fe ges i fy nenu at ein strategaethau a’n polisïau blaengar a fydd, os byddan nhw'n cael eu gweithredu'n effeithiol, yn trawsnewid iechyd pobl Cymru.

"Ond mae hon yn her fawr i'n harweinwyr yn y gwasanaeth iechyd. Mae hefyd yn gofyn am newidiadau mewn cymdeithas, ac ar lefel unigol, fel bod iechyd yn cael ei gydnabod fel cyfrifoldeb – yn ogystal â hawl – i bawb yng Nghymru.

"Mae'r dystiolaeth yn glir – mae atal yn cynnig gwerth anhygoel am arian. Cyn y bleidlais yn y Senedd yr wythnos nesaf ar y Bil Tybaco a Fêps, nid oes lle i laesu dwylo – mae angen inni weld cyfraddau smygu yn parhau i ostwng. Ond mae angen inni hefyd efelychu'r cynnydd ym maes rheoli tybaco ar draws meysydd eraill – fel bwyta'n iach ac ymarfer corff."

Er mwyn cryfhau'r ymdrechion i atal, mae'r Prif Swyddog Meddygol wedi sefydlu Grŵp Cynghori ar Atal Afiechyd i ddarparu arweinyddiaeth genedlaethol a sicrhau bod ystyriaethau o ran atal yn elfen allweddol o gyngor gweinidogol.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn cyflwyno deddfwriaeth, a fydd yn ei gwneud hi'n orfodol i gyrff cyhoeddus penodedig ystyried effaith eu penderfyniadau – mewn sectorau fel tai, addysg a thrafnidiaeth – ar iechyd hirdymor y boblogaeth.